Nam thanh nữ tú 'tỉ thí võ công' trong hội Cờ người ở Bình Định

Độc đáo những màn đấu trí - đấu võ

“Văn hóa” cờ người là sự kết tinh tổng hợp của võ cổ truyền và cờ tướng. Ở đó, người thưởng lãm mau chóng bị chinh phục nhờ tính quyết liệt của những trận thượng đài đẳng cấp với nét văn hóa dân gian của dân tộc.
 

Tối 24/1 tức mùng 3 Tết, cuộc thi biểu diễn Cờ người được tổ chức tại Quảng trường Chiến thắng TP Quy Nhơn (Bình Định). (Ảnh: Nguyễn Dũng)

Cờ người thực chất là môn cờ tướng có người đóng thế thành các quân cờ thay vì di chuyển quân cờ trên bàn cờ. Khác với cách đánh cờ truyền thống, thú chơi này hấp dẫn và sống động hơn vì nó là sự đấu trí, tài thao lược trong trận đánh thật, quân lính thật. Đấu Cờ người được lồng ghép với những pha biểu diễn võ thuật trong tiếng trống giòn giã, thúc giục khiến trò chơi dân gian này càng trở nên độc đáo.

Trang phục trên sân cờ là màu quân đỏ hoặc vàng (nam) và màu quân đen hoặc xanh (nữ), chỉnh tề và thống nhất. Tướng được đội mũ tướng soái, mặc triều phục bá quan văn võ, chân đi hài, lọng che. Sĩ đội mũ cánh chuồn có tua vàng. Các quân Cờ người thường mặc áo rực rỡ có thêu biểu tượng quân cờ mình thủ vai ở trước ngực và sau áo để người xem dễ theo dõi diễn tiến ván đấu.

Trước khi cuộc thi diễn ra, các “quân cờ” sẽ tiến hành tập luyện các thế đi, đường võ để khi chuẩn bị xung trận biểu diễn cho từng thế cờ.

Để đấu Cờ người, hai đội gồm những quân cờ xanh và đỏ. Sau khi người chơi chính có hiệu lệnh, các “quân cờ” sẽ di chuyển bằng cách biểu diễn quyền cước hoặc binh khí. Khi một bên cờ bị ăn quân, hai quân cờ người sẽ ra khu vực rộng ở giữa bàn cờ (gọi là sông) để đánh nhau bằng cách biểu diễn những miếng võ độc đáo.
 

Tại Bình Định, thi đấu Cờ người đã trở thành hoạt động không thể thiếu trong mỗi dịp Tết cổ truyền. (Ảnh: Nguyễn Dũng)

Khi tướng của bên nào hết đường đi hoặc bị đánh bại thì thua cuộc. Thông thường, 32 quân cờ người (bao gồm 16 nam và 16 nữ) được tuyển chọn từ các nam thanh nữ tú trong làng, hoặc các võ sinh của võ đường tại địa phương.

Hai tướng (tướng ông và tướng bà) là những người có ngoại hình đẹp nhất và nổi bật nhất trong số 32 quân cờ. Ngoài ra còn người thứ 33 là tổng cờ, tức là trọng tài của bàn cờ, đây là người trực tiếp giúp Ban giám khảo theo dõi việc thắng, thua của cuộc đấu cờ.

Bên cạnh lối đánh dữ dội và rất thật, việc pha trộn với kỹ năng diễn xuất đã tạo nên những nét riêng biệt độc đáo cho các thế võ trong Cờ người. Mỗi nước cờ được gắn liền với thế võ tương ứng khác nhau.

Như con mã muốn sát bất cứ con quân nào khác của đối phương thì dùng thế “Hầu tiểu kiêm kê” - xoay một vòng rồi đánh ngang, hay con xe sát con pháo thì dùng thế “Thừa châu bố địa” - đánh phủ đầu từ trên xuống, quân pháo sát quân mã thì dùng “Đục pháo xuân thiên” - từ dưới đánh lên trên, quân bồ sát quân mã thì dùng thế “ngưu khai giác” - giống như cặp sừng trâu đánh qua, đánh lại...
 

Đặc biệt, để triệt hạ đối thủ, quân pháo luôn phải thực hiện đòn thế nhảy bật qua đầu đối thủ, một trong những động tác rất khó nhưng cũng đầy ngoạn mục. Để thực hiện được điều này đòi hỏi các võ sinh không chỉ am hiểu võ cổ truyền mà còn thành thục từng thế võ. (Ảnh: Nguyễn Dũng)

Để được chọn vào đội thi đấu cờ người, các võ sinh được huấn luyện võ thuật rất nhuần nhuyễn, công phu trong nhiều năm. Khi quân của một trong hai bên bị sát hạ thì hồi trống cũng vang lên theo nhịp trống sát, còn khi một trong hai kỳ thủ rơi vào thế bí, không chịu xuất quân, khi đó hồi trống thúc giục vang lên liên hồi, nếu kỳ thủ không thể xuất quân sẽ bị xử thua.

Sự hấp dẫn của cờ người thường là lúc bước vào tàn cuộc. Lúc này các trận chiến của các “quân cờ” cũng quyết liệt và dữ dội nhất.

Người nhập vai tướng thua trận là người giỏi võ nhất. Bước vào đường cùng, vị tướng thường trổ hết các tuyệt chiêu của mình để phá vòng vây. Tả xung hữu đột, có khi phải đánh liên tiếp với 2, 3 đối thủ nên các trận chiến thường diễn ra rất hấp dẫn. Mỗi khi tướng bước vào đường cùng thì hai quan văn (người đóng vai quân sĩ) đành phải nhào người ra thế mạng.

Ngự lâm quân (quân tượng hay còn gọi là bồ), cũng được giao cho những người giỏi võ nhập vai. Chính yếu tố đậm chất “điện ảnh” này khiến những buổi diễn cờ người đôi lúc thu hút cả các nhà làm phim lẫn các chuyên gia võ thuật từ nước ngoài.
 

Bên cạnh lối đánh dữ dội và rất thật, việc pha trộn với kỹ năng diễn xuất đã tạo nên những nét riêng biệt độc đáo cho các thế võ trong cờ người. Mỗi nước cờ được gắn liền với thế võ tương ứng khác nhau. (Ảnh: Nguyễn Dũng)

Trong mỗi trận cờ người luôn có một người bình cờ đứng giữa lượt trận. Sau mỗi nước đi của các quân cờ, người này lại ngâm một câu hoặc hát một khúc thơ. Nhưng ở những trận so tài quan trọng, người diễn giả lại chính là người cầm quân tướng chỉ huy của mỗi bên.

Với mỗi ván đấu cờ người thường được kéo dài 2 giờ, nếu sau 2 giờ vẫn chưa kết thúc, ban tổ chức cho bốc thăm để phân chia thắng bại.

Các đội thi đấu dưới hình thức vòng tròn, thường thì có bốn đội tham gia. Vì thi đấu dưới hình thức biểu diễn, giao lưu học hỏi kinh nghiệm nên cuối hội thi, đội nào cũng được trao giải.

Nguồn gốc Cờ người

Trước đây, hội cờ người phổ biến khắp các làng quê Bình Định. Tuy nhiên, theo các cụ cao niên ở địa phương này, hội cờ người bắt nguồn từ làng Phú Đa, thôn Tân Dân, xã Nhơn An, thị xã An Nhơn.
 

Cờ người trở thành nét văn hóa truyền thống của đất võ Bình Định. (Ảnh: Nguyễn Dũng)

Hội Cờ người thường được người dân An Nhơn tổ chức vào ngày mùng 5 và mùng 6 tháng giêng âm lịch. Đến với hội cờ, người xem được thưởng ngoạn những màn thi triển võ thuật độc đáo như một cuộc đối kháng thật sự chứ không chỉ đơn thuần là những màn biểu diễn. Cùng với tiếng trống rộn ràng, hội cờ người ở An Nhơn khép lại bằng màn đồng diễn võ thuật của binh tướng đội xanh, đội đỏ.

Không chỉ ở An Nhơn, hội Cờ người thường diễn ra vào dịp Tết Nguyên đán ở các địa điểm như: Quảng trường Chiến Thắng (TP Quy Nhơn), Bảo tàng Quang Trung (Tây Sơn), Hội Chợ Gò (Tuy Phước)… nhằm phục vụ nhu cầu giải trí của đông đảo bà con nhân dân, trở thành nét đẹp văn hóa truyền thống của địa phương.

“Năm nay, từ tối mùng 3 đến mùng 5 Tết, thành phố Quy Nhơn tổ chức hoạt động biểu diễn cờ người. Để tổ chức thành công hoạt động này, TP Quy Nhơn đã chuẩn bị chu đáo cơ sở vật chất và tuyên truyền trong nhân dân đến xem. Trong thời gian tới chúng tôi sẽ cố gắng duy trì nét văn hóa này vào Tết âm lịch hằng năm”, ông Nguyễn Ngọc Tiến, Giám đốc trung tâm VH-TT TP Quy Nhơn cho biết.

Ông Tôn Thất Lương Chính, HLV đội tuyển cờ Bình Định cho hay, Cờ người là môn chơi hết sức đặc trưng của làng cờ Việt Nam nói chung và Bình Định nói riêng. Trước đây, chúng ta chỉ chơi cờ trên bàn, từ khi Cờ người đưa vào tập luyện đã nâng lên được tính nghệ thuật của cờ tướng. Để luyện bài cờ này, võ sinh buộc phải khởi động từ buổi sáng, chiều vào lớp thì các huấn luyện viên kiểm tra thể lực thêm khoảng một tiếng. Xong, các em sẽ luyện đòn nâng cao và đòn biểu diễn.
 

Đội hình tham gia biểu diễn Cờ người được lựa chọn là những nam thanh nữ tú của miền đất Võ. (Ảnh: Nguyễn Dũng)
Những trận Cờ người trong dịp đầu xuân góp phần tôn thêm nét văn hóa đặc trưng của miền đất võ, để người dân nơi đây thêm yêu thích những môn thể thao mang tính truyền thống của địa phương, cũng là cách để gìn giữ, phát triển phong trào cờ tướng và võ cổ truyền ở Bình Định.